free web counter
greyhound runningHurricaneRunning Ostrich

Saturday, September 18, 2010

BIAKNAK HE PEH TLAI IN


“Kirhfa” kan ti le cang ka in kal tak awk a tha lo mi cu Roman Catholic krihfabu hi a si. Kan unau Catholic pakhat nih “RC cu a hram pi pei ka si cu!” a ti mi hi a hman tiah prove khawh mi thil tampi a um ko. Catholic Chrihfabu I an zumhnak, an ruahnak le an theologies pawl hi a ropi ngei ngei ko. Biaknakdang kong he pehtlai in an theology zong hi rel ah hin a tha tuk hrinhran. Cu an theology le tuni protestant pawl nih biaknak dang he peh tlai in kan ngeih mi theology hi a rak I peh tlai mi a si tiah ti khawh a si. Vatican nih biaknak dang he pehtlai in a chuak mi ca (documents) pathum a um. Cu hna cu: Nostra Aetate, Dominus Iesus le Lumen Gentium an si. Hi pathum hrambunh in Catholic pawl nih biaknak dang an hmuhning hi a tawite in kan vun zoh hna lai. A bom tu ah Catholic theologians a si mi Karl Rahner le Hans Kung I an theologies zong a tawinak in kan vun zoh chih lai cu.
Lumen Gentium kan zoh hmasa bik lai. Hi Catholic document ah hin kap hnih in kan hmuh khawh. Pakhat cu Catholic nih hin an krihfabu (Roman Catholic Church) hi a biapi ngei te ah a chiah. Mi pakhat nih (a zeibiaknak poah poah) nih khamhnak tling a hmuhnak ding caah hin Catholic member a luh a herh ko ti lei kap in a kal pi tiah ti khawh a si. Cu he peh tlai in Tipilinnak (water baptism) le Bawipa Zanriah (Eucharist) hi a biapi tak tak ah an chiah mi a si fon. (section 7, 8, 11). A dang pakhat cu biaknak dang hi upatnak le tihzah nak an pek fon. (section 15). Jews pawl in an biaknak a si mi Judaism le Mulims biaknak zong hi upatnak an pek. Vawleicung bianak dang dang zong ah hin a tha mi le a dawh mi thil, biadik le biahman tampi a um tiah an pom fon. A si nain cu an ngeih mi thil tha te te hi Pathian an theih/hmuh khawhnak ding caah lamkaltu men men a si tiah an ti fon. (Section 16). Cu caah cun Chrih nih a kan fial mi rian, khamhnak thongtha bia hi kan phuan a herh ko tiah an feh ter. (Section 17).
Dominus Iesus kan zoh tik zong ah hin Catholic Kirhfabu hi mipakhat nih khamhnak tlamtling a hmuhnak ding caah a herh tuk mi thil pakhat ah a chiah thiam thiam ko. Tipilinnak (Water Baptism) le Bawipa Zanriah (Eutachirst) hi a herh tak tak mi zulhawk thil ah a chiah ko. (Section 16,17,20) Biaknak dang hna zong an ngeih mi zumhnak le ruahnak pawl te te zong hi thiltha ah a hmuh piak ve ko hna. Cu hna nih cun khamnak tlamtling lei ah cun a hruai kho hna lo a ti. A ruang cu cu hna ah hin a hman lo mi thil (superstions le error) a tel caah a si a ti. Cu caah biaknak dang pawl he hin biaruah le ceihmaitinak (Religious Dialogue) hi kan ngeih a ho tiah hna a tlak pi. Biaknak dang pawl he biaruahnak/ceihmainak kan ngeih tik ah hin kan I khat ko (equality) hi kan ngeih a ho a ti. Si nain kan I khat ko tinak a sullam cu minung kan sinak (the equal personal dignity) tu kha a si I, kan doctrine le Jesuh kan zumhnak ah a si lo tiah a ti fon. Jesush cu lam, biatak le nunnak a si nak hi kan phuan a ho ko ti hi a si ve thiam thiam ko. (Section 22)
Nostra Aetate rel ah hin lung a hmui ngei te. Judaism, Hinduism, Muslim le Buddhism pawl I an zumhnak pawl le nifatin an nunnak ah an hman mi pawl hi thil tha an si tiah a pom. Cu caah Chrihfa pakhat nih zumlo tu biaknak dang hna sin ah khamnak thongtha a phuang pah bu in cu hna pawl biaknak nih a ngei mi thil tha te te hi hmuhkhawh le theih khawh an zuam ve lai ti a si. (Section 2)Ka lung a hmuai tuk mi cu Muslims pawl cung I a ngeih mi thil hi a si. Hnulei (past) ah Iralnak le Idohnak ngei ko hmanh u sih law, kan philh ti hna lai I, vawleipi ah hin daihnak (peace) le thilhman (justice) a um nak ding caah kutsih in riantuan ti hna u sih tiah an ti hna. (section 4) Biaknak ah a um mi kan unau hna hi kan dawt hna hrim a ho tiah an feh ter. (Section 5)
Catholic an ca tial pawl hi rel awk ah le theih fiang awk ah cun a har ngei mi thil a si. Cung lei ka vun tial mi zong cu keimah I fiannak le theihthiamnak in ka vun tial mi a si. Kan vun zoh mi ah a fiang mi cu Catholic pawl nih an Chrihfabu member sinak hi a bia pi ngei ah an chiah ko. Baiknak dang I a um mi hna nih khamnak an hmuh nak ding caah hin Catholic Krihfabu hi a biapi tak tak ah an chiah. Biaknak dang nih hin an ngeih mi zumnak nih khamnak lei a hruai kho hna lai maw? ti cu biahalnak a ngan pi a si. Hi an ca pawl (documents) ning a si ah cun “a hruai kho hna lai lo” ti lei kap hi a si ko tiah ka ruah! A si nain cheukhat nih “a hruai khawh ko hna” tiah catholic theology nih cun a kal pi an ti ve hoi.
Catholic theologian minthang tak tak a si mi Carl Rahner nih cun “supernatural existencialism” ti mi cung ah theology pakhat a chuah. Minung hi natural soh soh kan si lo. Pathian nih hin khuaruah in ser mi kan si a ti. Pathian I a zangfaknak (Grace) hi mi pakhat cio sin ah khuaruahar in langter a si tiah a ti. Minung sinak a pin lei tiang thieh khawhnak (transcendent revelation) a kan pek ti a si. Cu nih cun Pathian theihkhawhnak le hngalhkahwhnak tiang a kan hruai khawh tiah a ti. Cu theihkhawhnak nih cun khamhnak lei tiang a kan hruai khawh a ti. Cu ti a si ah cun biaknak dang hna nih hin Pathian nih serchihmi chung ah a tel mi theihkhawhnak nih khamnak an hmu kho tinak a si lai cu. Na cohlang kho ma? Cu caah cun zumhnak dang mi nung hna kha“thiehkhawh lo mi Kirhfa “ (anonymous Christian) an si tiah Rahner nih a chuak pi mi a si. Si nain Krih cu an theih le an cohlan cu a ho thiam thiam ee a ti. Pathian zangfaknak le dawtnak a tlingnak tak tak hi cu Krih hi a si ko a ti. Cun cu Krih cu Kirhfabu (Church or Catholic Church) ah hin a um ti a si. Cu caah Catholic krihfabu pi nih an rak zumh mi “khamhnak cu Krihfabu ah a um” ti mi hi Rahner nih a kal tak ti awk ah a har ngei mi a si. Rahner nih hin Pathian khamhnak hi mi zapi caah a si I an sin ah a phuang ko tiah a ti ko, nain khatlei ah cun Kirh le Chrihfabu a herhnak kong kha a dirpi thiam thiam.
Minthang theologian a si mi Hans Kung nih a ti ve mi cu Carl Rahner I “theihkhawh lo mi krihfa” a ti mi nih hin krihfa kan zumhnak a si mi khamhnak cu krihfabu lawng ah a um a ti mi lei kap a kal pi a ti. Biaknak dang hna kha “nan theih lo caah a si, krihfa nan rak si diam cang’ tiah a ti hna mi a lo a ti. Biaknak dang hna he biaruahnak (dialogue) kan va ngeih tik ah “krihfa pei an si ve ko cu” ti mi ruahnak nih khan biaknak dang pawl an thinlung ah khan ibiataknak kha a tlau ter a ti. An ruah mi cu kan chim len zong ah “krihfa pei nan si ve ko cu” tiah krihfa nih an ruah ko lai caah hin kan chim mi hi an caah suallam a ngei lo tiah an ruah ti a si. Cu caah Kung nih a chuak pi mi cu “Pathian” (theocentricism) cung tu ah hin khamhnak hi dir pi deuh u sih law a tha men lai a ti ve. Khamhnak hi Chrihfabu le Krihfa lawng ah a um ti mi kha si lo in Pathian sin tu ah a um ti uh sih law a tha deuh lai tinak a si. Biaknak dang I aum mi kan unau hna hi khamhnak chung ah I tel kho ve hna seh ti duhtuk ah a si rua. Si nain Kung nih a donghnak lei a vun chuak than mi cu krihfa kan ti mi cu Krih kha kanmah pumpak caah siseh, vawlei mi vialte caah siseh a sang bik ah a chia mi kan si ee a ti. Mivial te khamhnak caah hin “Kirh” kha a biapi tuk ah a chiah thiam thiam ko. Cu caah Kung nih “Khamhnak I amaruh cu Krih ah a um” (christocentrism) ti lei a dirpi tiah catial min thang pawl nih an ti.
Cunglei kan vun tial mi kan zoh tik ah hin Roman Catholic pawl hi kan hram pi hrim an sinak a lang tiah ka hmuh. Chrihfa kan zumhnak (khamhnak) ah hin kan unau a si mi biaknakdang pawl zong hi zeitindah kan telh ve khawh hna lai tiah a rak ruat hma sa mi an si. An theology le an ca (documents) pawl rel tik ah hin biaknak dang pawl nih thiltha, biahman, biadik tam pi an ngeih ve caah kan upat hna awk a si ti si. Sertu Pathian nih a mah an theihkhawhnak hnga ding caah Azangfaknak kha biaknakdang hna cung ah tampi a langhter ko tiah an pom. Si nain khat lei ah fak piin an dir pi ve mi cu khamhnak tlam tling cu Kirh le Kirhfabu ah a um ti hi a si ve. An duhnak cu Kirhfa hna nih hin Krih cu “a ka khamh tu a si” ti nak in “kan zapi tein a kan khamh tu a si” ti tu in phuang hna seh ti a si.
Unau hna! Laitlang ah cun Catholic le Protestant hi a dang tuk ah kan ruah. A hman ko! Kan I dannak zong cu a um len ko. Sihmanhsehlaw Catholic hna hi Protestants pawl nih “kan hrampi le zumhnak ah kan pa le an si ko” tiah kan zumh le cohlan a herh ko ti cu mah ka tial mi hmanh nih hin a langher ko hih. Cu caah krihfa a si mi poah poah nih upatnak kan pek hna awk a si ko ka ti. Sengthang kan dihlak zong nih upatnak pe hna u sih. Lungkhat tein Pathian caah le kan miphun caah kutsih buin kalti zungzal hna u sih tiah kan som hna! Pathian thlachuah kan zapi te cung ah phanhram ko seh!
Note:
1. Protestant pakhat nih a hmuhnak le a relnak a tial mi a si caah palhnak le hmuhsualnak a um kho mi a si. Cu ti a um ah cun a tial tu keimah palh a si ko lai caah keimah tu hi ka ngeithiam ko uh tiah nawl kan duh hna!
References:
Knitter, Paul F. No Other Name? A Critical Survey of Christian Attitudes Toward the World Religions. Maryknoll, New York: Orbis Books, 1986.
http://www.urbandharma.org/pdf/NostraAetate.pdf
www.vatican.va/roman curia/congregations/cfaith/documents/rc con cfaith doc 20000806 dominnus-iesus en.html
http://www.scborromeo.org/docs/lumen gentium.pdf

Na Unau
Thawng Hei
AGST
Manila, Philippines

No comments: